Zaburzenia przetwarzania słuchowego (ang. Auditory Processing Disorder, APD lub Central Auditory Processing Disorder CAPD), to zagadnienie stosunkowo nowe i wciąż mało poznane wśród osób pracujących z dziećmi. Rodzice, nauczyciele coraz częściej dzielą się wrażeniem, że przybywa dzieci, które nie reagują na słowa do nich kierowane, „ jakby nie słyszały, co się do nich mówi”. Rodzice, decydując się na badania słuchu, otrzymują diagnozę, że słuch fizjologiczny jest w normie (nie ma niedosłuchu), ale obserwują, że ich dziecko nadal funkcjonuje jak osoba lekko niedosłysząca.
Zaburzenia przetwarzania słuchowego to termin stosowany w medycynie (audiologii), psychologii, logopedii i pedagogice dla określenia zespołu objawów wynikających z nieprawidłowego funkcjonowania wyższych funkcji słuchowych. Zatem APD nie stanowią odrębnej jednostki chorobowej, ale są zespołem objawów wynikających z zaburzeń w obrębie ośrodkowej części układu słuchowego i występują pomimo prawidłowej czułości słuchu.
Etiologia zaburzeń przetwarzania słuchowego
Zaburzenia przetwarzania słuchowego wynikają z dysfunkcji w centralnej, nerwowej części układu słuchowego i objawiają się niewłaściwym przetwarzaniem bodźców słuchowych (a nie zaburzonym słyszeniem!). Mózg osoby z CAPD (Centralnymi Zaburzeniami Przetwarzania Słuchowego) nie potrafi właściwie rozpoznawać i interpretować dźwięków, w tym dźwięków mowy. Zatem wcześniej należy wykluczyć każdego rodzaju wady czy ubytki słuchu. U dzieci z APD zarówno słuch odbiorczy, jak i przewodzeniowy są prawidłowe.
Przyczyny nie są do końca znane. Niemniej znane są czynniki ryzyka, które często pojawiały się u dzieci z CAPD. Należą do nich:
- w okresie prenatalnym: infekcje wirusowe, cytomegalia, toksoplazmoza, intoksykacja substancjami toksycznymi (alkohol, tytoń, środki odurzające, itp.);
- niedotlenienie podczas porodu (także urazy mechaniczne), wcześniactwo, wysoki poziom bilirubiny;
- w okresie postnatalnym: wady słuchu, których rehabilitacja nie przebiega prawidłowo; przewlekłe wysiękowe zapalenia ucha środkowego; przerost migdałka gardłowego; urazy głowy; nadmierna stymulacja bodźcami słuchowymi;
- dyspozycje genetyczne, w szczególności związane z opóźnionym lub zaburzonym dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego.
Dr Senderski podkreśla, że niewątpliwie na wzrost liczby dzieci, które mają problemy z percepcją słuchową przy prawidłowej czułości słuchu, wpływa szybki rozwój społeczeństwa informacyjnego w ostatnich latach. Nadmierna stymulacja bodźcami wzrokowymi i słuchowymi (Internet, gry komputerowe, telewizja) powoduje, że zmienia się sposób rejestrowania, przyswajania i analizy informacji docierających do dziecka. Dzieci mają coraz większą trudność z filtrowaniem i selekcją bodźców, co w konsekwencji uwidacznia się w problemach w zakresie koncentracji uwagi. Przyczynia się do tego również ograniczenie czasu spędzanego na bezpośrednich rozmowach dzieci z rodziną i rówieśnikami.
Diagnoza zaburzeń przetwarzania słuchowego
Diagnoza zaburzeń przetwarzania słuchowego jest diagnozą wielospecjalistyczną, tj. medyczną (audiologiczną, laryngologiczną, pediatryczną) oraz logopedyczną, pedagogiczną i psychologiczną. Omawiany syndrom można rozpoznać tylko u osób, które cechuje prawidłowy rozwój intelektualny, prawidłowy słuch fizjologiczny (konieczny wynik badania audiometrii tonalnej) oraz nie występują u nich deficyty wyższych funkcji poznawczych i językowych.
Istota zaburzeń przetwarzania słuchowego
Na zaburzenia przetwarzania słuchowego składa się zespół wielu różnorodnych symptomów. Objawy CAPD można podzielić na związane z:
- nabywaniem kompetencji językowych:
- opóźniony rozwój mowy;
- trudności z lokalizacją dźwięku;
- problemy ze zrozumieniem dłuższych poleceń i pytań, w szczególności zniekształconych przez hałas czy złą akustykę;
- zaburzone elementy prozodii mowy, np. intonacja. Mowa może być przesadnie głośna, szybka lub wolna i cicha; występuje często brak płynności wypowiedzi.
- bezpośrednią percepcją słuchową:
- skarżenie się na nadmierny hałas lub inne zakłócenia, co może skutkować nieadekwatną nadwrażliwością słuchową (wywołującą niepokój, frustrację, lęk);
- częste zmęczenie po przebywaniu w niekorzystnym akustycznie (dla dziecka) środowisku;
- zwracanie uwagi na nieistotne bodźce słuchowe;
- słaba pamięć słuchowa przejawiająca się trudnościami z prowadzeniem prawidłowej konwersacji, z uczeniem się „na pamięć”, zapamiętywaniem nowych informacji: ciągów wyrazowy i sekwencji dźwięków, np.: nazw dni tygodnia, miesięcy, pór roku, tabliczki mnożenia, wierszyków itd.;
- wolna reakcja na informacje słuchowe, dziecko potrzebuje dłuższego czasu na usłyszenie i przetworzenie informacji;
- dziecko słyszy, ale często nie rozumie wypowiedzi (słyszę, ale „powiedz mi, co to znaczy, nie rozumiem”);
- dziecko mając trudności w różnicowaniu dźwięków mowy o podobnym brzmieniu (d:t, g:k, z:s, ż:sz, w;f, dz:c) i błędnie je zapisuje.
- z psychosomatyką i zachowaniem dziecka:
- skarżenie się na częste zmęczenie i bóle głowy;
- nadruchliwość lub agresywność lub też nadmierna wrażliwość połączona z płaczliwością;
- problemy z zapamiętaniem czynności do wykonania, słabą organizacją pracy,
- częsty lęk towarzyszący czynnościom, zwłaszcza wykonywanym publicznie (np. przy tablicy, odpowiedź ustna przed klasą);
- w szkole pozostaje na uboczu, szuka spokojniejszych miejsc;
- zaburzona umiejętność skupienia się i koncentracji na zadaniu, bądź wypowiedzi;
- niska samoocena.
- (ogólnie) z nauką:
- częste rozpraszanie się i nieuwaga (zaburzona koncentracja);
- tracenie wątku wypowiedzi, skupianie się częściej na głosie nauczyciela, niż na treści;
- większe trudności ze zrozumieniem ustnych przekazów, niż pisemnych;
- trudności w wykonywaniu kilkuetapowych poleceń (szczególnie podanych w jednym zdaniu), zwłaszcza kiedy ich wykonanie jest odroczone w czasie;
- problemy z muzyką i jej percepcją, odtwarzaniem dźwięków;
- trudności w nauce języków obcych;
- obniżona koordynacja, widoczna podczas zajęć sportowych, trudności w odtworzeniem rytmu, sekwencji ruchowych;
- trudności o charakterze dyslektycznym: czytaniem, pisaniem, ortografią.
W efekcie wymienionych objawów dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego doświadczają wielu poważnych trudności w codziennym funkcjonowaniu, a w szczególności podczas nauki szkolnej. Mylą zbliżone dźwięki mowy, zniekształcają podobnie brzmiące wyrazy lub błędnie je wymawiają i zapisują. Trudności te przekładają się na trudności w czytaniu i pisaniu oraz często współwystępujące wady wymowy. Również rozumienie tekstu samodzielnie czytanego na głos bądź słuchanego stanowi dla nich problem. Dlatego też często nie rozumieją wydawanych ustnie dłuższych, złożonych poleceń i instrukcji.
Dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego charakteryzują również deficyty w zakresie uwagi słuchowej. Nie potrafią właściwie selekcjonować dźwięków, które docierają do nich z otoczenia. Osoby z tego rodzaju problemami mają trudności w rozumieniu mowy w niekorzystnych warunkach akustycznych, szczególnie gdy równolegle mówi kilka osób, zaburzenia koncentracji, impulsywność. U wielu z tych dzieci rozpoznano wcześniej zaburzenia uwagi (ADD) lub zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD), podczas gdy ich faktycznym problemem są zaburzenia uwagi słuchowej i słyszenia w hałasie.
Dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego bywają nadwrażliwe na dźwięki, drażni je hałas. Aby zrozumieć, co się dzieje w niekorzystnym akustycznie otoczeniu, muszą szczególnie skupić uwagę, czyli ponosić znaczny wysiłek. Może to powodować u nich niepokój, rozdrażnienie, zmęczenie, bóle głowy.
Z drugiej strony zdarza się także, że dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego cechuje zbyt niska wrażliwość na sygnały dźwiękowe. Obserwujemy wtedy, że próbują sobie radzić poprzez samodzielne wydawanie głośnych dźwięków (podniesiony ton głosu, krzyk, pisk), powodowanie hałasu (pukanie, stukanie przedmiotami) czy wsłuchiwanie się w dźwięki wydawane przez urządzenia znajdujące się w pobliżu (wentylator, odkurzacz, dźwięki z placu budowy za oknem).
Dzieci dotknięte omawianym syndromem doświadczają także wielu trudności w relacjach społecznych i komunikacji. Niewłaściwie odczytują intonację usłyszanych komunikatów werbalnych, ale też trudno im odpowiednio modulować głos podczas wypowiedzi. W efekcie ich mowa jest monotonna i zbyt cicha albo za głośna i nadmiernie dynamiczna. Może to powodować nieporozumienia pomiędzy dziećmi i innymi osobami z ich otoczenia oraz ujemnie wpływać na ich odbiór w społeczności.
Wskutek opisanych problemów dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego nie czują się bezpiecznie i komfortowo w swoim otoczeniu. Pomimo wysiłku i podejmowanych prób, nie zawsze właściwie rozumieją kontekst sytuacji, w której się znajdują. Kontakty społeczne ich męczą. Mają problemy komunikacyjne oraz trudności w nauce szkolnej. Wszystko to jest dla nich źródłem permanentnego stresu i może powodować obniżenie samooceny, wycofanie oraz nieśmiałość. Nauczyciele sygnalizują brak aktywności podczas lekcji, spowolnione tempo pracy, tendencję do dekoncentracji, „zawieszania się”, wycofywania się z wykonywania zadań. Dzieci spędzając wiele godzin w szkole, przychodzą do domu i nie potrafią przypomnieć sobie, co robiły na zajęciach szkolnych, zmuszone do uczenia się materiału „od początku”.
Kategorie kliniczne
Jak wyżej zostało zaznaczone, dzieci z CAPD nie stanowią jednolitej grupy. Dr Senderski wyróżnia trzy typy zaburzeń, które zostały przedstawione na poniższej rycinie.
Wyznaczenie profilu pozwala zakwalifikować dziecko do odpowiedniej grupy i zastosować terapię ukierunkowaną na redukcję konkretnych deficytów wyższych funkcji słuchowych.
Jak pomóc dziecku z zaburzeniami przetwarzania słuchowego?
Jeżeli diagnoza potwierdzi występowanie u dziecka APD – koniecznym jest objęcie go szeroko pojętym wsparciem terapeutycznym, opartym na trzech filarach:
- Poprawa środowiska akustycznego w środowisku dziecka.
- Aktywny trening słuchowy przeprowadzany pod opieką specjalisty, którego celem jest poprawa sprawności wyższych funkcji słuchowych w oparciu o plastyczność układu nerwowego.
- Terapia pedagogiczna, logopedyczna i psychologiczna, która może pośrednio poprawić sprawność uczenia i komunikowania się dzieci z APD.
- Jak wynika z powyższej tabeli dzieci z APD mogą mieć także deficyt integracji sensorycznej (red.), wówczas wskazane jest także terapia SI.
Trening słuchowy obejmuje między innymi ćwiczenia:
- lokalizacji źródła dźwięków;
- rozpoznawania dźwięków;
- różnicowania głośności, długości i wysokości dźwięków;
- zapamiętywania kolejności usłyszanych dźwięków;
- rozumienia mowy w obecności werbalnych i niewerbalnych bodźców zakłócających;
- powtarzania sekwencji słów, zdań w odpowiedniej kolejności;
- analizy i syntezy słuchowej;
- uwagi słuchowej;
- rozumienia odsłuchiwanego i samodzielnie głośno odczytywanego tekstu;
- pisania ze słuchu;
- naśladowania melodii;
- różnicowania rytmów;
- naśladowania rytmu.
Funkcjonowanie szkolne dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego
Dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego doświadczają wielu rozmaitych trudności podczas pobytu w szkole. Muszą tu bowiem funkcjonować, komunikować się i uczyć w warunkach zwiększonego hałasu, w obecności wielu bodźców akustycznych, co jest dla nich szczególnie niekorzystne. Dlatego ważne jest, aby zapewnić im możliwie największy komfort w tym zakresie.
Możemy to uczynić poprzez eliminowanie zbędnych hałasów w szkole następującymi sposobami:
- mniejsza liczebności klasy, do której uczęszcza uczeń z zaburzeniami przetwarzania słuchowego;
- zindywidualizowanie pracy z dzieckiem podczas realizacji przedmiotów, tj. muzyka, język obcy, W-F;
- tworzenie w szkole stref ciszy (wydzielone miejsca na korytarzach, gdzie mogą przebywać uczniowie, którzy potrzebują odpoczynku od bodźców słuchowych);
- zapewnienie dziecku możliwości wyciszenia się, odpoczynku od nadmiaru wrażeń akustycznych (np. specjalnie przygotowane miejsce, do którego może się udać się nawet podczas lekcji, celem krótkiego odpoczynku);
- eliminowanie z sal szkolnych urządzeń emitujących intensywne dźwięki (wentylatory, głośno tykające zegary);
- uszczelnienie drzwi i okien, aby nie przepuszczały hałasów z zewnątrz;
- eliminowanie pogłosu w salach lekcyjnych poprzez wykorzystanie tkanin, dywanów, poduszek;
- umożliwienie dziecku zajęcia dogodnego miejsca w klasie, by minimalizować ilość bodźców rozpraszających. Dziecko powinno dobrze słyszeć słowa nauczyciela.
W przypadku niektórych dzieci konieczne może być także zastosowanie cyfrowego systemu FM, wspomagającego funkcje słuchowe. Jest to urządzenie składające się z niewielkiego mikrofonu, który nosi nauczyciel oraz małej słuchawki, którą dziecko umieszcza na uchu. System ten wzmacnia głos nauczyciela i pozwala uczniowi lepiej wyróżniać go na tle wszystkich dźwięków, jakie występują w klasie podczas lekcji.
W pracy dydaktycznej z dzieckiem cierpiącym na zaburzenia przetwarzania słuchowego nauczyciel powinien postępować zgodnie z następującymi wskazówkami:
- przekazywać wiedzę w sposób polisensoryczny, z zaangażowaniem wielu kanałów percepcji, używać wiele pomocy wizualnych, aby uczeń mógł powiązać to, co słyszy z konkretnymi obrazami;
- stosować krótkie, proste polecenia i instrukcje słowne;
- kontrolować, czy dziecko rozumie wydane ustnie polecenia i instrukcje;
- nie odpytywać ucznia z czytania głośnego, recytowania, śpiewania w obecności całej klasy;
- kilkakrotnie powtarzać ustne pytania, polecenia i dawać dziecku więcej czasu na reakcję;
- przeznaczać uczniowi więcej czasu na zbudowanie dłuższych wypowiedzi językowych i pisemnych.
Ze względu na duże obciążenie emocjonalne i permanentny stres, jakich doświadczają uczniowie z zaburzeniami przetwarzania słuchowego, konieczne jest także podejmowanie działań stymulujących ich motywację do nauki, podnoszących samoocenę, wzmacniających pozycję w grupie rówieśniczej. W tym celu, w codziennej pracy z uczniem cierpiącym na omawiany syndrom należy bazować na wzmocnieniach pozytywnych i umożliwiać mu odnoszenie sukcesów adekwatnie do wkładanego wysiłku. Nie powinno się gorzej oceniać ani zawstydzać takiego dziecka z powodu wolniejszego tempa pracy czy błędów popełnianych w trakcie nauki opartej na kanale słuchowym.
Co może zrobić rodzic dziecka z zaburzeniami przetwarzania słuchowego, by pomóc mu w codziennym życiu?
- W miarę możliwości należy zredukować wszelkie niepotrzebne szumy i hałasy w domu. Dziecko powinno patrzeć na Ciebie, gdy mówisz;
- Zwracać się do dziecka za pomocą prostych zdań, mów nieco spokojniej, w wolniejszym tempie. Za każdym razem upewniać się, czy dziecko właściwie zrozumiało polecenie;
- Zapewnić dziecku spokojne miejsce, w którym w ciszy może odrabiać lekcje i uczyć się. Najważniejsze jednak, żeby budować w dziecku poczucie własnej wartości;
- Trafna diagnoza i adekwatne, wczesne wprowadzenie terapii pozwolą uniknąć wielu problemów szkolnych i wychowawczych, zaoszczędzą dzieciom przykrych doświadczeń oraz umożliwią im pełny rozwój intelektualny i emocjonalny.
Należy pamiętać, że w terapii dziecka cierpiącego na zaburzenia przetwarzania słuchowego mogą uczestniczyć logopeda, neurologopeda, psycholog, pedagog, terapeuta pedagogiczny. Należy ją rozpocząć jak najszybciej, prowadzić systematycznie, w bezpiecznej, przyjaznej dla dziecka atmosferze. Ważne jest także zaangażowanie w proces rehabilitacji domu rodzinnego i szkoły dziecka, aby zalecone przez specjalistów ćwiczenia były wykonywane także w tych miejscach.
Artykuł powstał w oparciu o następujące materiały:
- Senderski A.: „Rozpoznawanie i postępowanie w zaburzeniach przetwarzania słuchowego u dzieci”
- Senderski A.: „Diagnoza i terapia Zaburzeń Przetwarzania Słuchowego APD według metody Neuroflow Aktywny trening słuchowy”. Materiały szkoleniowe.
- Borowiecka R. (2015): „Dziecko w równowadze. Koordynacja i słuch. Program ćwiczeń integracji międzypółkulowej dla dzieci z Zaburzeniami Przetwarzania Słuchowego (APD)”.
- Skoczylas A. (2019). „Lingwistyczne aspekty zaburzeń przetwarzania słuchowego u dzieci i ich rehabilitacja z perspektywy logopedy.” Nowa Audiofonologia, 7(4), 51-57.
- Rostkowska, J. (2019). Aktywny Trening Słuchowy – element terapii pacjentów z zaburzeniami przetwarzania słuchowego (APD). Nowa Audiofonologia, 3(4), 39-43.
- Bieńkowska I, Polok K.: „Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego a nabywanie kompetencji językowych w zakresie języka obcego”. Dostępny w Internecie: https://repozytorium.uwb.edu.pl
- https://pedagogika-specjalna.edu.pl